تفسیر اجتماعی
«تفسیر اجتماعی» از رویکردهای بسیار مهم تفسیری است که در دوره معاصر پدیدار گشته و در جنبه‌های مختلف اجتماعی به ارایه نظریه می‌پردازد. توجه به آیات قرآن در حل مسائل اجتماعی و تطبیق آموزه‌های قرآنی و پاسخ درخور برای رفع شبهات اجتماعی، از مهمترین شاخصه‌های تفسیر اجتماعی است.
مفهوم تفسیر اجتماعی
«تفسیر» به معنای پرده برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آنها است؛ و «تفسیر اجتماعی» که شاخه‌ای از تفسیر اجتهادی با گرایش اجتماعی است به معنای خضوع در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است که مفسر در این روش تلاش می‌کند، بین نظریه قرآن در زمینه مسائل اجتماعی با هدف اجتماعی هماهنگی برقرار نماید و در جنبه‌های مختلف اجتماعی از مسائل اعتقادی گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی به ارایه نظریه و تئوری می‌پردازد و مشکلات را پیش بینی می‌کند و به شبهات مختلف پاسخ می‌دهد.
مفسر در این تفسیر از موضعی متعهدانه و مسئولانه به قضایا نگاه می‌کند و نگران حوادث و تحولات است و از همین روست که همه راه حل‌ها را بررسی می‌کند و آنچه را مطابق فرهنگ و تعالیم قرآنی می‌یابد، ارایه می‌دهد.
تاریخچه تفسیر اجتماعی
قرآن کریم همانطور که به عقاید و احکام تکلیفی انسان می‌پردازد، بسیاری از مطالب مربوط به زندگی اجتماعی و فردی بشر را بیان کرده است. این بُعد از قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران بوده و به تفسیر آیات مربوط به آن پرداخته‌اند، اما در قرن اخیر با حرکت "سید جمال الدین اسدآبادی" در مصر، نگاهی نو به تعالیم قرآن و اسلام شکل گرفت. و به تبعیت از او شاگردش استاد "محمد عبده" پایه و اساس این بنیان را پی ریزی کرد و باب اجتهاد در تفسیر را پس از چندین قرن گشود. بعد از او هم شاگردانش به همین شیوه و سبک عمل کردند، اما کسی که در این راه گوی سبقت را از همه ربوده است، فیلسوف بزرگوار علامه سید محمدحسین طباطبایی می‌باشد که در تفسیر المیزان مباحث اجتماعی زیادی را طرح می‌کند.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا...»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در برابر مشکلات و هوسها استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت کنید...؛ بحث‌هایی را در زمینه‌های مختلف اجتماعی مانند بحث انسان و اجتماع، انسان و رشد و نمو او در اجتماع، عنایت اسلام به اجتماع، رابطه فرد و اجتماع در اسلام و... مطرح می‌کند. همچنین در جاهای مختلفی از تفسیر المیزان، مباحثی چون اجتماع، اخوت و برادری، اصلاحات اخلاقی حکومت و حاکم، حریت و آزادی و شئون مختلف آن، حیات اجتماعی، عدالت اجتماعی، قوانین اجتماعی، وحدت اجتماعی، هدایت اجتماعی، ضرورت وجود قوانین در جامعه و... را بحث می‌کند.
ویژگیهای تفسیر اجتماعی
مهمترین شاخصه‌های تفسیر اجتماعی قرآن عبارت‌اند از:
- توجه به آیات قرآن در حل مسائل اجتماعی،
- تطبیق آموزه‌های قرآنی و پاسخ درخور برای رفع شبهات اجتماعی،
- توجه به آموزه‌های تربیتی قرآن،
- استفاده از بیانی رسا و همه‌فهم،
- توجه به عقل‌گرایی،
- توجه به علوم قطعی در تفسیر آیات قرآن،
- پرهیز از پرداختن به تفسیر مبهمات قرآن،
- پرهیز از طرح گسترده بحث‌های کلامی، ادبی، فقهی و اختلاف قرائات،
- پرهیز از ورود روایات جعلی و اسرائیلیات.
از دیدگاه آیت الله محمدهادی معرفت نیز، مفسرانی که به این گرایش تفسیری روی آورده‌اند به عناصر ذیل توجه بیشتری کرده‌اند:
- به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می‌کند بیشتر پرداخته‌اند.
- به مشکلات مسلمانان در عصر خویش توجه کرده و آیات قرآن را بر زندگی عصر خود تطبیق نموده و درمان مشکلات اجتماعی را در قرآن جستجو کرده‌اند.
- به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص داشته‌اند.
- معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده‌اند تا تفسیر برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد.
- به شبهات و اشکال‌های مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده و پاسخ می‌دهند.
- مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه‌ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن و احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی‌بیند.
- مفسر گرایش اجتماعی، تقلیدگونه با تفسیر برخورد نمی‌کند و می‌کوشد با اسلوبی زیبا، سنت‌های اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی در خور فهم همه ارایه نماید.
پانویس
- ↑ رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری، قم، مرکز جهانی، اول، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
- ↑ ایازی، سید محمدعلی؛ المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تهران، وزارت ارشاد اول، ۱۴۱۴ق، ص۵۳.
- ↑ فصلنامه قرآن پژوهی مبین، زمستان، ۱۳۷۹ش، ۴، ص ۱۰۱ تا ۱۱۴.
- ↑ رضایی، محمدعلی؛ منطق تفسیر قرآن(۲) قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، دوم، ۱۳۸۵، ص۳۴۷.
- ↑ معرف، محمدهادی؛ تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، اول، ۱۳۸۰ ش، ج۲، ص۴۸۳.
- ↑ سوره آل عمران، ۲۰۰.
- ↑ علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۴۳ تا ۲۱۲.
- ↑ این بحث ها در جلدهای مختلف المیزان مانند ۱، ۴، ۵، ۶، ۱۱، ۱۳، ۱۹ و... طرح شده است.
- ↑ "نقد گرایش اجتماعی تفسیر معاصرانه قرآن کریم"، علی اکبر فراهی بخشایش، مجله قرآن پژوهی خاورشناسان.
- ↑ تفسیر و مفسران، معرفت، محمدهادی.
منابع
- "تفسیر اجتماعی"، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۳ دی ۱۳۹۲.
- "نقد گرایش اجتماعی تفسیر معاصرانه قرآن کریم"، علی اکبر فراهی بخشایش، مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، بهار ۱۴۰۰.